Монгол Улсын гавьяат хуульч Хувьсгалт тэмцлийн ахмад зүтгэлтэн, Тагнуул, цагдаагийн байгууллагын түүхэнд зоригт баатарлаг, гавьяат ажил үйлсээрээ нэрээ мөнхөлсөн алдар хүндтэй ажилтан, хурандаа С.Рэнцэнхорлоо агсны мэндэлсний 100 жилийн ойд зориулав.

Эхийн хэвлийгээс алтан дээр унасан хүү

Өнө эртнээс уламжилж ирсэн монголчуудын ухаалаг мэргэн үгэнд “Хүн болгон адилгүй , хүлэг болгон жороогүй” гэсэн үг байдаг.  Санжийн Рэнцэнхорлоо гэдэг хүн үнэхээр онцгой төрсөн нэгэн байсан бөгөөд  нарт хорвоод  эцэг эхээс мэндлээд хүмүүний ертөнцөд  84  нас сүүдэр зооглон амьдарсан ажил амьдралын зам мөр, ахуй ертөнцийг туулан өнгөрүүлсэн үүх түүхийг сөхөн үзвээс  тэрээр жирийн нэгэнтэй тэр бүр адилгүй гоц гойд хүн байж дээ гэх сэтгэгдлийн өөрийн эрхгүй төрүүлдэг.  Энэ талаар таньж мэдэх хүмүүс нь ч ярина. Түүх архив, дурсамж дурдатгал ч тэмдэглэгдсэн байдаг. С.Рэнцэнхорлоо нь 1918 оны 08-р сарын 15 нд  Сэлэнгэ аймгийн Ерөө сумын нутаг Алтны уурхайн  жижиг сууринд төржээ.  Онгон зэлүүд байгалийн  өнгө үзэмж, бүрэн төгс цогцолсон, уул ус нь тэгш жигдэрсэн баялаг  хангайн сайхан нутагт төрсөн, өсөх бага наснаасаа  эрүүл чийрэг бие бялдар, тархи оюун нь ухаалаг сэргэлэн өсч,  торнисон хүү эцэг эхдээ тус дэм болж,  ахуй амжиргааны  хар бор ажлыг  насан багаасаа  хийж, ажлын хат, амьдралын ухаан сууж явсаар  нас биед хүрмэгц нийслэл Улаанбаатар хотод орж ирсэн гэдэг.

Цагдаа болохдоо 18 настай байв

Улсынхаа нийслэлд орж ирээд удаагүй сүрлэг  сайхан хувцас хэрэгсэлтэй “сэргийлэгч цагдаа” гэдэг ажилтай хүн болно гэж сэтгэл шулуудан мөрөдөн хөөцөлдөж явсаар 1936 оны  10-р сарын 25 ны өдөр Улсын цагдан байгууллагад зөвшөөрөгдөж,  тэр үед шинээр  байгуулагдаад байсан  Аж үйлдвэрийн комбинатын цэрэгжүүлсэн харуулын салаанд цагдаа сэргийлэгчээр  томилогдон  ажиллаж эхэлсэн байна.  С.Рэнцэнхорлоо нь энэ цаг мөчөөс эхлэн  ажил албаны хувьд  яаж хурдан өсөж өндийснийг он цаг,  хугацаанаас харахад л уг хүн төрөлхийн  ямаршуу хүн болсоны бодит нотолгоо тод харагдаж байна.  Тухайн үед мэргэжил боловсролтой боловсон хүчин  ховор байсан хэдий ч  төр засгийн хариуцлагатай ажил албанд  ажиллуулах хүнийг шилж сонгох,  итгэл хүлээлгэх,  тал дээр олон талын  нарийн  шалгалт шүүлтүүр  их байсан нь мэдээж. Арван наймхан настай  хөвгүүн цагдаа болоод л  тэр дорхноо дарга, удирдах хүмүүсийнхээ  нүдэнд өртөж, өсч  дэвжих ирээдүйтэй  сайн сайхан  залуу байна  гэдэг уг хүн  ямархуу хүн гэдгийг харуулсан хэрэг байлаа.

Цагдаа болоод  тавхан жилд таван удаа  тушаал дэвшин томилогдож байв

Ажилд томилогдоод дөнгөж  ганц жил болоод л  тэр үед нам, эвлэл гэдэг хамгийг шийдэгч  хүчтэй, нөлөөтэй албаны анхааралд  өртөж, 1937 оноос Цагдаагийн байгууллагын МХЗЭ-ийн товчооны дарга,  1938 онд  МАХН-д  гишүүнээр элсэж, 1939 оноос Цагдан сэргийлэх газрын боловсон хүчний  байцаагч, 1940 оноос  Цагдан сэргийлэх байгууллагын  МАХН-ы товчооны дарга, 1940 оноос  Монгол улсад  Иргэний бүртгэл мэдээллийн алба үүсэн  байгуулагдахад  Паспорт бүртгэлийн хэлтсийн анхны дарга, 1941 оны зургадугаар  сарын 22 нд ЗХУ-д Гитлерийн герман халдан довтолж,  дайн эхэлсэн үед Улаанбаатарыг  хотыг Агаарын довтолгооноос   эсэргүүцэн  хамгаалах төв штаб байгуулагдахад анхны даргаар томилон ажиллуулж  байжээ.  Энэ үед С.Рэнцэнхорлоо дөнгөж  23 хан настай залуу байсан юм.

Монгол Улсын цагдаагийн байгууллагын  даргаар томилогдохдоо 25 настай байв

1930-аад оны сүүлч , 1940-өөд оны  эхэн үед Японы цэрэг арми, БНХАУ-ын  зүүн хойд нутаг  Өвөр Монголыг  бүрэн эзлэн суурьшаад  БНМАУ-ын нутаг дэвсгэрт халдан довтлоод эхэлсэн үе байлаа.  Энэ үеийн нөхцөл байдлын улмаас ЗХУ-ын Улсын аюулаас хамгаалах  хорооны санаачлагаар Дайсагнагч армийн ар талд тагнан турших, алан хядах, хорлон сүйтгэх ажиллагаа явуулах диверсантийн  тусгай бүлэг бэлтгэх шийдвэр гарч, Монголын 10 шилдэг ажилтныг Москва хотноо тусгай сургуульд сурган бэлтгэсэн байна.

Энэ шилдэг 10-т нь С.Рэнцэнхорлоо шалгарч, 1942 оны 06 дугаар сарын 15-нд ЗХУ-д явж суралцжээ. Ингээд сургууль дадлагаа дуусгаж 1943 онд жилийн дараа эргэж ирэх үед нь дайсагнагч тал нь ялагдах нь нэгэнт тодорхой болоод байсан учир тэдний хүчийг анхны зорилгод нь ашиглахаа зогсоожээ. Чухам энэ үед Маршал Х.Чойбалсангын шийдвэр санаачлагаар С.Рэнцэнхорлоог Улсын нэгдсэн сэргийлэх газрын даргаар томилж, майор цол олгосон байна. Ийнхүү С.Рэнцэнхорлоо 25-хан настайдаа Монгол Улсын цагдан сэргийлэх байгууллагын даргаар томилогдон ажилласан нь манай улсын түүхэнд байгаагүй, хожим хойч үед ч тохиолдоогүй ховор үйл явдал гэхэд болох юм. Энэ явдлыг эрэгцүүлэн харвал энэ хүн ямаршуухан хүн байсан тухай хойчийн үеийнхэнд үлгэр дууриал болгон сануулж, үеийн үед дурсан тэмдэглэж бахархан дурсаж явах ёстой нь зүйн хэрэг юм.

Баруун замын байлдаанд тусгал

1940-өөд он бол дэлхийн хоёрдугаар дайн тусгал болоогүй, БНМАУ-ын тусгаар тогтнол дэлхийн нэг ч улс оронд хүлээн зөвшөөрөгдөөгүй, манай улсын нутаг дэвсгэрийн баруун зүүн хил хязгаараар хилийн будлиан, тулгаралт тулаан намжаагүй түгшүүрт байдал хэвээр байсан үе. Чухам ийм хүнд он жилүүдэд эх орныхоо тусгаар тогтнол, бүрэн бүтэн байдлын төлөө эх оронч, эрэлхэг зоригтой шилдэг хөвгүүдээ эх орон, төр засаг нь хамгийн хүнд амь өссөн халуун цэг рүү нь хамтад ньявуулж байсан билээ. 1943, 1944 оны эхээр эх орны баруун хил хязгаар өмнөд талаар хятадын гамандааны армийн халдан довтлолт, баруун талаас Османы цэргийн эзэрхэг дээрэм тонуул илт хүчирхэгжиж, нутгийн ард иргэд хүчинд автан Ховд, Говь-Алтай, Баянхонгор, Өмнөговийн улсын хилд ойр сумын малчин иргэд Хятад, Шинжааны нутагт олон зуугаараа нүүн сууршаад үйл тамаа үзэж байв.  Энэ байдлыг таслан зогсоохоор Маршал Х.Чойбалсан шийдвэр гарган баруун захын байлдааны хээрийн арми байгуулж, шуурхай арга хэмжээ авсан юм. Байлдааны хээрийн армид дотоодын бүх цэрэг, армийн хүчнээс шилдэг тасаг бүрдүүлэн оролцуулж, 1944 оны 5 дугаар сарын эхээр ДХЯамны орлогч сайд Б.Дордогийн удирдлага дор тусгай бүлэг байгуулахад ЗХУ-ын тусгай мэргэжлээр суралцсан онцгой мэргэжлийн хүний хувьд цагдаагийн даргаар ажиллаж байсан С.Рэнцэнхорлоог байлдааны инженерийн албаны сургагчаар явуулж, тагнуулын тусгай ажиллагааг хариуцуулан ажиллуулсан байна. Энэхүү ажиллагаанд даалгасан үүргийг амжилттай гүйцэтгэсний сацуу хилийн гадна байсан 200 гаруй монгол айлд өрхийг хүн малтай нь шилжүүлж ирэх ажиллагааг гүйцэтгэсэн байна.

Бүтэн таван жил хилийн чанадад

С.Рэнцэнхорлоо байлдааны хээрийн армид үүрэг гүйцэтгэж ирээд дөнгөж 7 хоносны дараа Хятадын нутагт тусгай үүрэг гүйцэтгүүлэхээр 1944 оны 12 дугаар сарын 28-ны өдрөөс ДЯЯамны орлогч сайд Б.Дордогийн группт С.Рэнцэнхорлоог томилж, Жанчхүүгээр хил нэвтрүүлэн явуулсан байна. Ийнхүү С.Рэнцэнхорлоо нь 1944 оны 12 дугаар сарын 28-наас 1949 оны 12 дугаар сарын 28 хүртэл дайны үеийн далд фронтод нууц халхавчаар ажил үүрэг гүйцэтгэж, тагнуулчин, тусгай  отрядын штабын дарга, ДЯЯ-ны Хөлөнбуйр, Хайлаар, Манжуурын асуудал хариуцсан  тусгай хэлтсийн даргаар ажиллаж, эх орныхоо өмнө хүлээсэн үүрэг, өгөгдсөн үүрэг даалгаварыг нэр төртэй биелүүлсэн юм.

Гадаадын тагнуулын үйл ажиллагааны үүргээ амжилттай гүйцэтгэж ирсний дараа 1949 оны сүүлчээс УЦСЕГ-ын Нийгмийн хэв журам сахиулах ажил эрхэлсэн орлогч даргаар, 1950 оноос УЦСЕГ-ын даргаар томилогдон ажиллаж байгаад 1954-1956 онд ЗХУ-д цагдан сэргийлэхийн дунд суралцаж төгссөн. 1956 оноос УЦСЕГ-ын орлогч дарга, 1960 оноос УЦСЕГ-ын орлогч  бөгөөд Улаанбаатар хотын цагдан сэргийлэхийн даргаар томилогдон 1973 оныг дуустал ажилласан байна. 1973-2002 он хүртэл Монголын цагдаагийн байгууллагын Ахмадын холбооны дарга, орлогч тэргүүлэгчэр олон жил идэвх, зүтгэл, үр бүтээлтэй ажиллаж байгаад 2002 оны 05 дугаар сарын 03-ны өдөр 84 насандаа өөд болсон юм.

Амьддаа ажил үйлсээрээ Монголын цагдаа, тагнуулын байгууллагын хамт олон төдийгүй ард түмний домог болон алдаршиж, түүхэнд нэрээ тод үлдээсэн хүндтэй чекист, баатарлаг гавьяат үйлстэн С.Рэнцэнхорлоогийн хийж бүтээсэн ажил, байгуулсан гавьяа үнэлж баршгүй ч амьдралын зам нь ээдрээ түвэг ихтэй байсныг дурсан хэлэх нь зүйн хэрэг. Түүнийг НАХЯ-ны орлогч сайдаар хоёр ч удаа санал дэвшүүлсэн ч зөвшөөрөгдөөгүй, мөн 1971 онд Цагдаагийн байгууллагын 50 жилийн ойгоор “хошууч генерал” цолоор, 1991 онд Цагдаагийн байгууллагын 70 жилийн ойгоор “хөдөлмөрийн баатар”  цол олгуулахаар байгууллагын захиргааны хамт олон нь санал тодорхойлолт гаргаж,  дээш явуулсан ч чимээгүй өнгөрөөсөн. Үүний учир нь МАХН-ын төв хорооны дарга нар дотор өс хонзон санаж явдаг хоёр гурван нөлөө бүхий хүн байсан бөгөөд тэд эцэг нь “Хятад” хүн байсан “Эрлийз” гэдгээр нь  шалтаглан түүнд олговол зохих албан тушаал, цол, гавьяа, шагналыг олгохгүй байсаар хорвоогоос буцаасан нь түүхийн үнэн болон үлдсэн юм .

Өнөр бүлийн тэргүүн байв

С.Рэнцэнхорлоо нь өнөр өтгөн айл, өрх гэрийн эзэн, тэргүүн, хайр халамж төгс, үлгэр дууриалал сайн эцэг, халамжит сайн хань байлаа. Тэрээр Монгол улсын шинэ үеийн утга, уран зохиолыг үндэслэгч, их зохиолч Д.Нацагдорж, Монголын эмэгтэйчүүдийн  байгууллагыг үндэслэн байгуулсан анхны дарга Д.Пагмадулам хоёрын дундаас төрсөн ганц охин Д.Цэрэндуламтай ханилан сууж таван хүү, таван охин арван хүүхэлд төрүүлж өсгөсөн. Хүүхдүүддээ бүгдийг нь хүн шиг хүн болгож сурган хүмүүжүүлсэн бөгөөд охид, хөвгүүд нь бүгдээрээ гадаад, дотоодын сургууль төгсөж, уламжлалаа дагасан тохитой сайхан өнөр өтгөн айл өрх болцгоон сайхан аав ээждээ  амьд сэрүүн ахуйд нь “Үрээ танихгүй өнөр өтгөн, үрээгээ танихгүй баян” гэдгийг үзүүлэн жаргалтай дэлгэр, амьдын бахархал, аз жаргалын дээдийг амсаж эдэлж явсан түүхтэй.

ШУА-ын Түүхийн хүрээлэнгийн хүндэт доктор,
тагнуул, цагдаагийн байгууллагын ахмад ажилтан
Загдын Батсүх
2018.07.18