Хятадын зохиолч Люй Жяминь буюу Зен Руны романаар бүтээсэн Франц найруулагч Жан Жак Аногийн кино “Чонон сүлд”-ийг манайд нээсэн цагаас эхлээд цахим ертөнцөд талцаж, маргасаар буй. Энэ үзэгдэл Хятадад ч түгж, хөөрхий зохиолч Зен Рун хараал зүхэл, алдрын сэнтий хоёрыг зэрэг хүлээн авсан юм. Удтал намжаад байтал долоон жилийн турш бүтээгдсэн кино хувилбар гарч ирсээр өдийд ч бас Хятадад яг манайхан шиг хоёр туйл болж, Зен Руныг нэг хэсэг нь хараан зүхэж амой. Иймд нуугдмал амьдралтай зохиолч олны өмнө гарч, сая нэг тайлбар өгсөн байдаг. 

Ерөөс энэ зохиол ба кино өнгөц ойлговол нүүдлийн соёл иргэншлийг өмөөрч, суурин соёл иргэншлийн сул талыг тодотгосон мэт харагддаг. Өөрөөр хэлбэл, ард түмний нүдэнд ийм л дүр төрхийг харуулдаг. Бас өөр олон өнцгөөс ч дүгнэж болох “барьцгүй” буюу зохиолын хувьд дэлхийн хэмжээнийх боловч харуулж буй үзэл санаа нь нэг удаа уншаад, үзээд өнгөрөх хятад ба монгол хүнд харшлаад байдаг юм.

Анх зохиолыг нь орчуулсны дараа ч манайхан төдийлөн сайнаар хүлээж аваагүй. Бүр тодруулбал, 2010 онд Дэлхийн банкны Байгаль орчныг хамгаалах төслийн санхүүжилтээр хэвлэж, үнэгүй тарааж байсныг мэдэх хүн олон. Энэ үед зохиол дээр тодорхой шүүмжлэгчид, улстөрч хүн ч уг романтай уншиж, танилцсаныхаа дараа шүүмжилж байсан юм.

Тухайлбал, Монгол Улсын Ерөнхий сайд асан М.Энхсайхан “Чонон сүлд ба хятадын үндэсний үзэл” шүүмж бичвэрээ өдрийн сонинд хэвлүүлж байлаа. Тэрээр шүүмжийнхээ талаар хэлэхдээ “Монголчууд өөр хоорондоо хэмлэлдэж байх зуур харийн үзэл суртал уран зохиол хэлбэртэйгээр зугуухан орж ирлээ. Түүнийг нь мөчидхөн ойлгосон монголчуудад “Хятад хүн Монголыг өмөөрөн бичлээ” гэх юм уу, эсвэл бүр хөөрөөд “Монголчууд чонон эдийн засаг байгуулна” хэмээн зарим хариуцлагатай хүмүүс балайрахад үнэхээр сэтгэл өвдөөд бичсэн юм. Монголд чонон эдийн засаг нэгэнт бий болсон шүү дээ. Чонон эдийн засаг гэдэг чинь “зэрлэг капитализм” юм. Өөрийнхөө үндэсний үзлээ таньж чадахгүй яваад байвал монгол үндэстэн түүнээс том “торгууль”-д унах нь байна шүү гэж бодохоор үнэхээр харамсмаар байгаа юм” хэмээн сонирхолтой гэмээр хариулт өгсөн байдаг.

Мөн судлаач Ж.Баярсайхан Чөлөөт нэвтэрхий толь “Википедиа”-д хүртэл “Чонон сүлд”-ийн улс төрийн үзэл санаа, бас бус материалыг “хадаад” өгчихсөн шүү дээ.

Эндээс дүгнэхэд, Монголын “учир мэдэх хүмүүс” ялангуяа сэтгүүлч, шүүмжлэгч гэх мэт нийгмийн салбарынхан аль эрт учгийг тайлж, үзэл санааг нь тодорхой болгосон бол эсрэгээрээ Хятадын ийм салбарын хүмүүс сайшаан дэмжиж 2005 онд Бүх Хятадын шилдэг ном, зохиолч болгож байв.

30 гаруй хэлнээ дуун хөрвүүлэгдэж, эдүгээ дэлхий нийтийн чихэнд хүрч, Азийн кино урлагт дээгүүрт явж буй энэ бүтээл “бидний тухай юм шүү” гэсэн нэг ойлголт чамгүй амжилтад хүргэж буйг харлуулаад яах билээ.

Киноны гол баатар Чен Жинь сүрэг чонотой нүүр тулж, Билэг өвгөний захиас буюу Монгол арга ухаанаар амь хэлтрэн гарсныхаа хойно өөрөө өөртөө хэлдэг үг нь “Талын монголчуудын оюун санааны оньсого мэт ертөнцийг өөрөө би нээж эхлэх шиг санагдана” гэж өгүүлдэг. Энэ нь газрын үндсийг шагайж бус тэнгэр өөд харж ирсэн ард түмэн бол монголчууд гэдэг санааг хүн бүрт зурсхийтэл төрүүлээд байх шиг. Угаасаа ч бид гарч орохдоо хүртэл “Өнөөдөр тэнгэр ямар байх бол...” хэмээн дээш хардаг.

Түүнчлэн бидний түүх сударт олноо тэмдэглэгдсэн “зээрэн хавцал”-ыг Хятадын “Чингис хаан” киноноос ч илүүтэй уран санаатайгаар гаргажээ. Чононууд цаг уурын тавгүй нөхцөлд зээрийн сүргийг нэгэн уулын бэл хавцал өөд хөөн элдэх ба тэнд цас ихээр хунгарладаг тул зээрийн сүрэг эрхгүй цасанд боогдож хөлдөж үхдэг байна. Үүнийг ажсан Монголын баатар эрс ийм хавцал руу дайсны цэргийг шахаж байлдвал амжилтад хүрэх юм гэдгийг эрт ухаарч, тэрхүү арга техник нь чононоос гаралтай гэдгийг нотлоод байгаа юм. Энэ мэт чоно ба монгол хүн жирийн бус харилцаатай гэдгийг уг кинонд гайхалтай уран санаагаар харуулсан байв.

Харин монголчуудыг чононоос төрсөн мэт нэг хэсэг хий хоосон шүтэлцээг баахан илэрхийлэх ба чоно, буга хоёрын дундаас төрсөн мэтээр ойлгодог нөгөө л соёлын ташаа ойлголт энд явсаар буй. Үүнийг манай судлаачид, монголч эрдэмтэд тайлахдаа “Бөртэ чоно, Гуа Марал нар нь буга, чоно мэтийн амьтад биш бөгөөд тийм нэртэй эр, эм хоёр хүн байсан. Тэд Онон голын эхэнд ирж суурьшсанаар монголчууд тэднээс үүсдэг” хэмээн нотолчихсон билээ.

Энэ бүтээл “бидний тухай юм шүү” гэсэн ойлголтоос гадна монгол хүн энэ кинонд дүр бүтээсэн, манай ахуй соёлыг харуулсан гээд эерэг зүйлс бий. Гэтэл киноны “China 1967” гэсэн эхлэл, мал хариулах гэж ирсэн хоёр хятад оюутан хайрцаг дүүрэн номтой ирж, түүнээ монгол нутагт түгээх юм шүү гэж ярьдаг үзэгдэл, хонины бэлчээрт монгол эмэгтэйтэй эр, эмийн ажил хийж буй хятад залуу, Билэг өвгөн чонын урхинд тавьсан сэг зэмийг оролдож байгаад дэлбэрч нас барах, үүсэл гарал нь чононоос эхтэй гэж үзүүлэх атал машинаар хөөж, буудан хороож устгаж байгаа нь, тал нутагт суурин соёл иргэншлийн үр жимс боловсорч буй байдал, эр нөхрөө алдсан монгол эмэгтэй киноны гол баатрыг “Бээжин залуу минь” хэмээн уйлан хайлж буй төгсгөл зэрэг нь цаанаа л нэгийг өгүүлэх ажээ.

Зохиол, кино хоёрыг харьцуулбал гарын арван хуруунд багтах өөрчлөлт орсны дээр хүүхэд чононд хазуулдаг хэсгийг зохиолоосоо илүү хурцаар харуулах мэтээр зөвхөн үзэгдэл төдий хэсэгт л өөрчлөлт орсон байгаа юм. Эндээс дүгнэхэд “Чонон сүлд” романаас сэдэвлэсэн бус, шууд хуулбарлаж хийсэн болох нь тод харагдаж байлаа. Энэ киноны талаарх мэдээ мэдээллийн салхи салхилж эхлэхийн өмнө шинээр кино болсон хувилбар уг их зохиолын өнцгийг өөрчилсөн болов уу гэсэн горьдлого тээн хүлээж байсныг нуух юун.

Угаас Хятад кино болгонд үндэсний үзэл нь хэт гүнзгий шингэсэн байдаг. Өөр үндэстний тухай өгүүлэхдээ ч тайллыг нь өөрийн болгож зохион байгуулдаг “хуультай”. Энэ кино ч мөн адил юм. Эцсийн дүнд эр зоригт адуучин, зан заншлын хэлхээ болсон Билэг өвгөн, онгон зэлүүд тал нутаг өргөст тороор дүүрч, талын чоно устаж, бэлэвсэн эмэгтэй хятад эрийг уйлан хайлан тэвэрч байгаа хэсэгт ч суурин соёл иргэншил түрэн орж ирж буйг харуулсаар байх аж. Үнэхээрийн монголчуудын тухай туйлын үнэн зүйлийг өгүүлэхээр зорьсон бол ядаж “амар сайханд нь жаргуулаад” төгсгөх нь яав даа.